تقصیر را بگردن قربانیان نیندازید | جمعیت طرفداران ایمنی راهها

از اواسط دهه 90 تغييرات گسترده ای در مبانی نظری و سياستهای اجرائی ايمنی جاده ای بوجود آمد که علیرغم توسعه و تکمیل آن در دهه های بعدی، مبانی آن کماکان در عموم کشورهای توسعه یافته و صنعتی مورد استفاده و بهره برداری قرار دارد.

خاستگاه و مبانی نظری-اجرائی اين تفکر در کشور سوئد شکل گرفت که ضمناً يکی از موفق ترين کشورها در حوزه ارتقاء ايمنی جاده ای در دهه های اخير تلقی میشود. این برنامه تحت عنوان Vision Zero با چشم اندازی بدون تلفات و مرگ و مير در ترافيک جاده ای شناخته میشود و مبين چشم اندازی از آينده ايمنی است که طی آن علرغم وقوع سوانح کسی در سوانح رانندکی کشته یا معلول نميشود. اين چشم انداز برای اولين بار در سوئد و در سال 1995 مطرح شد و در سالهای بعدی یعنی 1997 و 1998 بعنوان  مبنای اجرائی مديريت ايمنی جاده ای به تصويب پارلمان اين کشور رسيد، و پس از آن نيز توسط بسياری کشورها بمورد اجرا گذاشته شد. 

مهم ترين تفاوت اين تفکر و رویکرد، تجديدنظر در مسئوليتهای ناشی از سوانح رانندگی و کشته شدن انسانها است که با شعار "تقصیر را بگردن قربانیان نیندازید" (Don’t blame the victims) آغاز شد.

  بر اساس اين تفکر حمل و نقل سیستمی فرا بخشی و بهم پیوسته است و کسانی که اجزاء  سيستم حمل و نقل را طراحی، مدیریت و بهره برداری ميکنند، از قبيل سازندگان و مديران راه، سازندگان خودرو، شرکتها و عاملين حمل و نقل، سياست­مداران، مسئولين قانون گذاری و بالاخره پليس و غيره، مسئوليت اصلی سوانح رانندگی و کشته شدن انسانها را بعهده دارند،. ولی تا قبل از اين تحول و تجدید نظر سیاستی، و مشابه آنچه که اکنون در کشور ما رایج است، تقريباً تمامی مسئوليت سوانح ترافیکی متوجه فرد استفاده کننده از راه یا بعبارت روشنتر قربانیان سوانح جاده ای بود 

آیا کيفر یک اشتباه ترافیکی استفاده کننده از راه مرک است ǃ ؟

اصولاً سيستم حمل و نقل جاده ای بر اساس اين واقعيت طراحی نشده که انسانها ماشین نیستند و بعضی اوقات دچار احساسات و یا اشتباه ميشوند و هيچ انسان کامل و مبرا از اشتباه وجود ندارد. ضمن انکه ميدانيم در مواردی بسياری اشتباهات کوچک و ساده ترافيکی منجر به مرگ استفاده کننده از راه ميشود. بهمین دلیل نیز امروزه و پس از گذشت قریب دو دهه، مطالعات و سرمایه گذاریهای کلانی در حوزه اتوماسیون ناوبری جاده ای و استفاده از سیستمهای هوشمند در هدایت وسائل نقلیه در دستور کار بسیاری از مراکز مطالعاتی و تولیدکنندگان (منجمله در کشور ما) قرار دارد.

نظريه VZ بر اين نکته تاکيد دارد که تمام عوامل تشکيل دهنده سيستم حمل و نقل با يکديگر مرتبط بوده، تعاملات و اثرات متقابل داشته و سانحه ای که منجر به مرگ يا جراحت شديد ميشود بدين معنی است که اجزاء سيستم حمل و نقل جاده ای بخوبی عمل نکرده اند.

اين نگرش سيستمی جديد موجب تغيير در سياستها و برنامه های اجرائی ايمنی جاده ای شد، و تاکيد بسياری بر هماهنگی عوامل از جمله طراحی اتوموبيل و محيط جاده بر مبنای محدوديت های رفتاری و فیزیکی انسانها دارد.

هيچگاه اين واقعيت را نميتوان انکار کرد که اولاً انسان موجود جائز الخطائی است و ثانیاً  بطور کامل نمیتوان از بروز سوانح ترافیکی جلوگیری کرد لذا سيستم حمل و نقل بايد بگونه ای طراحی و تنظيم شود که هر اشتباه ساده ترافيکی انسان با مرگ يا جراحات جدی او کيفر و پاسخ داده نشود.

تحولات دانش و ادبیات ایمنی در جهان

در طول دو دهه گذشته و در بسياری از کشورها بويژه کشورهای صنعتی و حتی برخی کشورهای در حال توسعه وضعيت ايمنی جاده­ای کاملاً تحت کنترل در آمده و موضوع ایمنی جاده­ای به مقوله ای کاملا علمی مبدل شده و امروزه تجربیات و دانش گسترده و مدونی در این خصوص در دنیا وجود دارد که علاوه بر انکه بطور موثری موجب کاهش مرگ و مير جاده­ای شده بلکه تغييرات کلی و بنيادی نيز در تفکر، استراتژی و برنامه های اجرائی ارتقاء ايمنی جاده ای بوجود آورده، و راه را بر هرگونه عملیات مبتنی بر سعی و خطا بسته است. طبعاً عدم استفاده از دانش و تجارب جهانی در حوزه ايمنی جاده­ای کشور بجز زيان مادی و معنوی و از دست دادن جان هزاران انسان در سال و افزايش تعداد فقرا و خانوارهای بی سرپرست حاصلی نخواهد داشت

همانگونه که اشاره شد در ميان تجارب و برنامه­های مدون و موفق ايمنی جاده­ای در طول دو دهه گذشته ميتوان به برنامه­های Vision Zero در سوئد و یا برنامه ایمنی پایدار Sustainable Safety programme در هلند اشاره نمود. ضمن انکه در مارس 2010 نیز مجمع عمومی سازمان ملل متحد طی قطعنامه 255/64 سالهای 2011 تا 2020 را دهه کنش و اقدام برای ارتقاء ایمنی جاده ای اعلام نمود و بدنبال آن سازمان بهداشت جهانی (WHO) با همکاری کمیسیون ایمنی جاده ای سازمان ملل (United Nations Road Safety Collaboration) برنامه اجرائی ارتقاء ایمنی در این دهه را بمثابه سندی راهنما جهت استفاده کلیه کشورهای جهان منتشر نمود، که متن کامل این برنامه قبلاً در تارنمای جمعیت طرفداران ایمنی راهها منتشر و در اختیار علاقمندان قرار دارد

بطور اجمالی ميتوان اظهار داشت که مبانی نظری سياستهای جديد ايمنی جاده ای جهانی بر دو پايه اصلی استوار است:

اول بکارگيری رویکرد بازدارنده و پيشگيرانه (Proactive) برای جلوگیری و کنترل رفتار های غیر ایمن و پرخطر انسانی و دوم طراحی و تنظيم سيستم حمل و نقل بگونه ای که بخشندگی و قابليت پاسخ گوئی به کاستیهای رفتاری و فیزیکی انسانها را داشته باشد.

لذا در تفکر و ادبيات نوين ايمنی جاده ای اولاً مسئولیت سوانح جاده ای و ایجاد ترافیک ایمن تنها متوجه کاربران جاده نبوده بلکه کسانی که سيستم حمل و نقل را طراحی، مديريت و کنترل میکنند مسئوليت اصلی سوانح رانندگی و کشته شدن انسانها را بعهده دارند  و ثانیاً محور اصلی در تدوین سياستهای جديد ايمنی جاده ای باید معطوف به انسان و توجه به محدودیتهای فیزیکی و رفتاری انسانها باشد.

از اینرو در تدوین برنامه های ایمنی اولاً آسیب پذیری فیزیکی انسان در حوادث ترافيکی بايد مورد نظر و پذيرش مسئولین مربوطه قرار داشته، و ثانياً به محدودیت ظرفيت رفتاری انسانها توجه شود (اين که انسانها موجوداتی جایز الخطا ميباشند) و ثالثاً به محدودیتها و کاستیهای رفتار انسانها را مورد نظر قرار دهد (مثلاً اینکه انسانها همواره به قوانین پایبند نميباشند).

اصل بنیادی و شالوده برنامه جهانی دهه ایمنی سازمان ملل نیز بر همین تفکر استوار است و بر پایه فرآیند و روش سیستم ایمن (safe system" approach) تدوین شده. در این روش هدف آنست که سیستم حمل و نقل جاده ای از قدرت تطابق بیشتری با خطاهای انسانی برخوردار شود و آسیب پذیری فیزیکی انسان را مورد توجه قرار گیرد. این اصل با پذیرش این واقعیت آغاز میشود که وجود خطاهای انسانی و به تبع آن سوانح جاده ای غیر قابل اجتناب بوده و نمیتوان بکلی از آن جلوگیری کرد. از اینرو هدف سیستم ایمن انست که در سوانح جاده ای جراحات اساسی به انسانها وارد نشده یا به حداقل رسانده شود. و به محدودیتهای فیزیکی انسان (بویژه حد تحمل انرژی جنبشی- kinetic energy – بدن انسانی) توجه شده و آنرا بمثابه مبنای مهم و اصلی در طراحی سیستم حمل و نقل جاده ای در نظر گیرند.

در این زمینه قابل توجه است که بدانیم

•    بسیاری از انسانها اگر با اتوموبیلی با سرعت 30 کیلومتر در ساعت تصادم کنند زنده میمانند
•    بسیاری از افراد اگر با اتوموبیلی با سرعت 50 کیلومتر در ساعت تصادم کنند کشته میشوند
•    یک اتوموبیل ایمن قدرت حمایت از زندگی سرنشینان خود را تا سرعت 65 تا 70 کیلومتر در تصادم های از روبرو و 45 تا 50 کیلومتر در تصادمهای از بغل دارد، البته مشروط بر انکه تمامی سرنشینان دارای کمربند ایمنی باشند.